Ara Söz Hangi Öğedir? Toplumsal Cinsiyet, Çeşitlilik ve Sosyal Adalet Perspektifinden Bir Bakış
Türkçe dilbilgisi derslerinden hatırladığımız bir kavram: “Ara söz”. Bir cümlenin akışını bozmadan, anlatılmak isteneni tamamlayan, ancak o cümlenin öznesi ya da yüklemi olmayan kelime ya da kelime grupları. “Yani”, “mesela”, “aslında” gibi kelimeler, bu tip ara sözlere örnek olarak verilebilir. Ama ara sözün anlamı, dilbilgisel bir terim olmanın çok ötesinde. Sokakta, iş yerinde, toplu taşımada, hayatın her alanında gözlemlerime dayanarak bir soruyu sormak istiyorum: Bu “ara söz” aslında toplumsal yapımızda nasıl yer buluyor ve farklı toplumsal gruplar arasında nasıl farklı etkiler yaratıyor?
Ara Söz: Toplumsal Cinsiyet ve Güç İlişkileri
Birçok kişi, toplumsal cinsiyetle ilgili meseleleri günlük dil kullanımında pek düşünmeden geçer. Ancak dil, gücün ve eşitsizliğin yeniden üretildiği, yansıdığı ve pekiştirildiği en önemli araçlardan biridir. Ara söz, bu bağlamda sadece bir dilsel öğe değil, aynı zamanda toplumsal ilişkilerin de bir yansımasıdır.
Sokakta ya da toplu taşımada, özellikle kadınların ve LGBTQ+ bireylerin karşılaştığı dilsel şiddeti gözlemlediğimde, “ara söz” gibi küçük ama güçlü kavramların, bu grupların maruz kaldığı ikincil şiddet biçimlerinin bir parçası olabileceğini düşünüyorum. Örneğin, bir kadının ya da trans bireyin söylediklerinin sürekli olarak kesilmesi, cümlelerinin tamamlanmadan tekrar edilmesi, toplumsal olarak güçsüz kılınmaya dair bir izlenim yaratabilir. Bir erkeğin, bu kişinin söylediği ara sözlere sürekli müdahale etmesi, onu küçümsemesi, aslında dil aracılığıyla güç ilişkilerini daha da derinleştirir.
Bir kadının konuşurken sürekli olarak “şey” demesi ya da cümlesini ara sözlerle doldurması, aslında kendini ifade etme şekliyle doğrudan bağlantılı olabilir. Toplumsal cinsiyet rollerinin ona sunduğu yerin, sesinin sürekli olarak kesilmesinin, kontrol altına alınmasının bir yansımasıdır. Kadınların konuşmalarındaki belirsizlik ya da ses tonlarındaki değişkenlik, o kişinin toplumsal cinsiyetine dair beklentilerin bir ürünüdür.
Çeşitlilik ve Ara Söz: Farklı Kimlikler Arasındaki Dilsel Bariyerler
İstanbul gibi çeşitliliğin fazla olduğu bir şehirde yaşıyorum ve işyerinde, sokakta, hatta sosyal medyada sıkça karşılaştığım durumlar var. Herkesin aynı dili konuşmadığı, farklı kimliklerin, kültürlerin, inançların birbirine karıştığı bir dünyada, ara sözler nasıl bir işlev görebilir?
Bir diğer önemli gözlem, farklı kültürel ve etnik kimliklere sahip insanların farklı dil alışkanlıkları sergilemesiyle ilgili. Birçok göçmen ya da yerinden edilmiş insan, Türkiye’deki toplumsal hayata adapte olabilmek için kendi dillerinde sıkça ara söz kullanabiliyor. Bu kullanımlar, bazen kültürel bir açıklık, bazen ise aidiyet hissetme çabası olarak görülebilir. Fakat burada dikkat edilmesi gereken nokta, ara sözlerin bazen dışlanmaya ya da ötekileştirilmeye neden olabilecek bir araç haline gelebilmesidir. Bir insanın kullandığı ara sözler, toplumsal normlara uymadığında, ya da o çevreye yabancı olduğunda, bazen farkında olmadan bu kişi dışlanmış gibi hissedebilir.
Buna örnek olarak, çalıştığım sivil toplum kuruluşunda sıklıkla farklı yerlerden gelen gençlerle iletişim kuruyorum. İstanbul’a yeni gelmiş bir bireyin kullandığı ara sözler, şehre dair yaşadığı yabancılık duygusunu da bir nevi ortaya koyuyor. Bu dilsel alışkanlıklar, bazen o kişiyi yalnızlaştırabiliyor ya da kimlik arayışı içinde olduğunu gösteriyor.
Sosyal Adalet Perspektifinden Ara Söz
Sosyal adalet bağlamında, ara sözün çok daha derin bir anlam taşıdığını düşünüyorum. Özellikle marjinalleşmiş grupların kendilerini ifade ederken kullandıkları bu tür dilsel öğeler, onların seslerini duyurabilme çabasıyla doğrudan ilişkilidir. Sokakta yürürken, sosyal medyada ya da iş yerinde gözlemlediğim bir diğer önemli nokta da, bazen insanların toplumsal normlara uymayan şekilde iletişim kurmalarının, onlara anında etiketler yapıştırılmasına yol açmasıdır. Toplumda ne kadar fazla ara söz kullanılırsa, o kadar fazla ‘anlaşılmayan’ birey ya da grup olabilir.
Bir örnek üzerinden gidersek, LGBTQ+ bireylerinin sosyal medya paylaşımlarında kullandığı dil, çoğu zaman geleneksel normlardan sapma anlamına gelir. “Yani, aslında…”, “Bilmiyorum ama…” gibi başlangıçlar, o kişilerin kendilerini topluma ifade etme biçimidir. Fakat bu tür ifadeler, bazen dışlayıcı bir etkiye sahip olabilir. Toplum, bu tür ifadelerle karşılaştığında, çoğu zaman bu kişilerin tam olarak ne söylediklerine odaklanmak yerine, dilin formuna odaklanır. Bu, dilin sosyal adaletle kesiştiği en can alıcı noktalardan biridir.
Ara Sözün Geleceği: Toplumsal Dönüşüm ve Dil
Gelecekte, dildeki bu tür ara sözlerin toplumsal yapıyı nasıl etkileyeceği konusunda birkaç tahminde bulunmak mümkün. Dil, toplumsal cinsiyet normlarını ve sosyal adalet mücadelesini şekillendiren en güçlü araçlardan biri olacak. Ara sözler, sadece cümleler arasında boşluk bırakmakla kalmayacak, aynı zamanda güç ilişkilerini, kimlikleri ve sosyal katmanları yeniden inşa edecek.
Teknolojik gelişmelerle birlikte, insanlar arasındaki iletişim biçimleri de değişiyor. Yapay zeka, sesli asistanlar ve diğer teknolojiler, dildeki bu “ara” anları nasıl daha doğru ve adil bir şekilde yönlendirebilir? Belki de gelecekte, dildeki bu küçük boşluklar, insanların birbirlerini daha iyi anlamasına ve farklı kimlikleri daha eşit şekilde ifade etmesine olanak sağlayacak.
Sonuç: Ara Sözün Gücü
Toplumsal cinsiyet, çeşitlilik ve sosyal adalet bağlamında “ara söz” dediğimiz kavram, aslında sadece bir dilsel öge değil; güç dinamiklerinin, kimliklerin ve sosyal ilişkilerin bir yansımasıdır. Her cümlede, her konuşmada, her ara sözde bu güç ilişkilerini sorgulamak, kendimizi ve toplumu dönüştürme gücüne sahip olabiliriz. Sözlerimiz, sadece ne söylediğimiz değil, nasıl söylediğimizle de şekillenir. Bu yüzden, gelecekte ara sözlerin gücünü doğru bir şekilde kullanmak, sosyal adalet mücadelesinin önemli bir parçası olacaktır.