Dede Korkut’ta Tepegöz Hikâyesi Ne Anlatır? Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi Üzerine Tarihsel ve Düşünsel Bir Okuma
Oğuz anlatı evreninin en çarpıcı sahnelerinden biri, “Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi” boyudur. Bu hikâye yalnızca bir canavar avını değil; sınırın, düzenin ve toplumsal sözleşmenin kırılganlığını işler. Tepegöz, Oğuz düzeninin içine yerleşmiş, ondan beslenen ama onu tanımayan bir “öteki”dir; Basat ise sınırda yetişmiş, kurda-kuşa karışmış ama nihayetinde boy düzenini omuzlayan liminal bir kahramandır.
Hikâyenin Omurgası: Beslenme, Fidye ve Tükenme
Tepegöz, sürüleri ve insanları yiyerek Oğuz ilini tüketir. Başlangıçta “fidye ve kurban”la yetinir; düzenli bir vergi gibi can ve mal alır. Bu, bir bakıma şiddetin rasyonelleşmesidir: Oğuz beyleri tahkim edilmiş bir barış umuduyla anlaşma yapar. Fakat doymayan iştah, fidyeyi kurala bağlasa da düzeni temelden çürütür. Oğuz’un av, düğün ve savaş döngüsünü ayakta tutan insan gücü ve sürüler eridikçe “il” (siyasi-toplumsal bütün) çözülmeye başlar.
Basat’ın Liminalliği: Yasa ile Vahşet Arasında
Basat’ın çocukken kaybolup yabanıl ortamda, hayvanlar arasında büyümesi, onu iki dünya arasında bir köprüye dönüştürür. Oğuz töresinin içeriden gelen gücü ile doğanın çıplak becerileri onda buluşur. Tam da bu yüzden Tepegöz’le hesaplaşmayı üstlenebilir: İl içinden doğan krizi, il dışı becerilerle çözer. Hikâyenin zirvesi olan gözün kör edilmesi, yalnızca fiziksel bir hamle değil, “tek” bakışın -yani tek yasaya indirgenmiş zor’un– geçersiz kılınmasıdır.
Tepegöz’ün Sembolizmi: Öteki Değil, İçteki Düğüm
Tepegöz, sıradan bir “dış düşman” değildir. Doğumu bile insan-dışıyla temasın izlerini taşır; böylece sınır ihlali hikâyenin kurucu nedeni olur. Oğuz’un konukseverlik ve korunak ilkeleri, Tepegöz’ün doymak bilmezliği karşısında sınanır. Anlaşma denemesi başarısızdır; çünkü Tepegöz töreye katılmayı değil, onu sonsuz talebe dönüştürmeyi seçer. Bu nedenle anlatı, adalet ile merhamet arasındaki çizgiyi tartışır: Nerede merhamet, düzeni ayakta tutan hak duygusuna zarar verir?
Motifler ve Karşılaştırmalar: Polyphemos’tan Kopup Gelen Yankılar
Hikâyede, tek gözlü devin aldatılıp gözünün kör edilmesi motifi, Homeros’un Polyphemos anlatısıyla kıyaslanır. Akademide iki ana yaklaşım öne çıkar: yayılma kuramı (motifin Doğu’dan Batı’ya veya tersine dolaştığını savunur) ve bağımsız ortaya çıkış (benzer göçebe-tarımcı gerilimlerinin farklı coğrafyalarda benzer tipler ürettiğini ileri sürer). Dede Korkut’taki biçim, alp tipinin etik yükü ve töre ekseniyle Türk anlatı geleneğine özgü bir çerçeve kurar: Basat, yalnız kurtulmayı değil, ilin yeniden kuruluşunu hedefler.
Tarihsel Arka Plan: Oğuz Töresi ve Sınırların Yönetimi
Dede Korkut Kitabı, Oğuz boylarının siyasal tahayyülünü yüksek bir yoğunlukla kayda geçiren anlatılardır. Dresden ve Vatikan yazmaları üzerinden takip edilen metin, muhtemelen geç Orta Çağ bağlamında sözlü geleneğin yazıya aktarılmış bir bileşkesidir. Av-göç döngüsü, boy meclisi, töre ve yurt gibi kurumlar yalnız sahne dekoru değildir; Tepegöz’ün ateşkesi bile meşru otorite arayışının bir tezahürüdür. Böylece hikâye, “sınır yönetimi”nin (yabanla temasın) nasıl ideolojik ve pratik bir mesele olduğunu gösterir.
Güncel Akademik Tartışmalar: Metin, Motif ve Etik
Bugün tartışmalar üç hat üzerinde ilerler:
1) Metinbilim ve varyantlar
Yazmalar arasındaki farklar, anlatının sahne düzeni ve ifade yoğunluğu hakkında ayrıntılı karşılaştırmaları teşvik eder. Dil özellikleri, formüller ve epik kalıplar üzerinden sözlü kökenin izleri sürülür.
2) Karşılaştırmalı motif analizi
Tekgöz tipi; Yunan, Kafkas ve İran anlatılarıyla yan yana okunur. Tartışma, benzerliğin etkileşim mi yoksa benzer toplumsal deneyimlerin ürünü mü olduğu sorusunda düğümlenir. Dede Korkut versiyonu, toplumsal sözleşme ve töre boyutuyla ayrışır.
3) Etik ve siyaset felsefesi okuması
Tepegöz’ün fidye rejimi, zorun hukukla makyajlanmasının bir alegorisidir. Basat, şiddeti koruyucu adalete dönüştürür; çünkü eylemi ilin bekasına yöneliktir. Hikâye, “merhametin sınırı” ve “meşru müdafaa” üzerine güncelliğini koruyan sorular sorar.
Sonuç: Tek Gözün Kördüğümü, İl’in Açılan Gözleri
Basat’ın Tepegöz’ü Öldürmesi, bir canavarın bertaraf edilmesinin ötesinde, kural, sözleşme ve ortak iyinin nasıl kurulduğunu anlatır. Tepegöz, sınırın yanlış yönetildiğinde içeriyi nasıl tükettiğini; Basat ise sınır bilgisinin töreyle birleştiğinde toplumu nasıl yeniden kurabildiğini gösterir. Bu yüzden hikâye, bugün bile şiddet ile hukuk, öteki ile biz, merhamet ile adalet arasında gidip gelen tartışmalar için güçlü bir düşünme zemini sunar.
Kaynakça
- Ergin, Muharrem. Dede Korkut Kitabı. Ankara: TDK yay., çeşitli baskılar.
- Tezcan, Semih & Boeschoten, Hendrik. Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul: YKY, 2001 ve müteakip baskılar.
- Lewis, Geoffrey. The Book of Dede Korkut. Penguin Classics, çeşitli baskılar.
- Özkan, Mustafa. Dede Korkut Araştırmaları. İstanbul: çeşitli akademik derlemeler.